Ceza; öğretmenin, öğrencinin istenmeyen davranışına karşılık öğrenciyi hoşuna giden şeylerden alıkoyması ya da öğrencinin hoşuna gitmeyen işler yaptırılmasıdır. Örneğin, istenmeyen davranışta bulunan öğrenciyi teneffüse çıkarmama ya da ödevini yapmayan öğrenciye daha fazla ödev verilmesi hoşuna gitmeyen işlerdir. Kısacası, ceza alan öğrenci, bazı hakların, boş zamanından, sevdiği etkinliklerinden vazgeçmek ya da notunu kaybetmek durumundadır.

Kabul etsek de etmesek de, öğretmenlerin sınıf kontrolü ve yönetiminde ceza yöntemleri kullanmaları bir gerçektir. Öğretmenlerin kullandıkları cezalar farklılık göstermektedir. Öğretmenin öğrenciye dayak atması cezanın ötesinde bir durumdur.  Öğretmenin istenmeyen bir davranışı engellemek için  başka bir istenmeyen davranış kullanılması , yasal olmadığı gibi eğitim açısından doğru değildir. Çoğu öğretmenlerimiz görevlerine başladıklarında cezaya tümüyle karşı olmalarına rağmen sınıfta uyguladıklarını ifade etmektedirler.

Öğretmenler istenmeyen davranışı düzeltme ve değiştirmede ceza kullanmaktadırlar. Çünkü, diğer yöntemler etkisiz kalmakta ya da çok yavaş çalışmaktadır. Örneğin, sınıfta bir öğrencinin arkadaşlarına saygısız bir şekilde istenmeyen, sözler söylemesi, bağırıp çağırması ya da itip kalkması esnasında öğretmenin bu davranışı yok etmesi için uzun bir zamanı yoktur.Öğrenciyle anlaşmaya çalışmak, sorunu çözmek için bir zaman ve çaba gereklidir. Ancak, sınıfta bu davranış söndürülmelidir. Öğretmenin görevi, sınıftaki öğrencilerin tümünü istenmeyen davranıştan korumak ve kollamaktır. Çok çabuk sonuca ulaşmak için öğretmen ceza yöntemine başvurabilir.21

Tablo: Sınıfta Ceza Uygulanmasının Aşamalarına İlişkin Bir Örnek

1.Cezanın Etkileri

Çoğu zaman eğitimciler istenmeyen davranışların engellenmesinde ve istendik davranışların kazandırılması sürecinde cezanın etkisinin boyutunu tartışmaktadır. Kısa sürede cezanın etkili olduğunu söyleyebiliriz. Ancak, psikologlar ve eğitimciler cezanın uzun sürede istenmeyen sonuçları ve etkilerinin olabileceğine dikkat çekmektedirler. Bunlardan en önemlisi ceza bireyin yaşamında, ceza ile ilgisi olmayan istendik davranışların kazanılmasını engellemektedir. Örneğin, öğretmen tarafından azarlanan bir çocuk, okula karşı fobi geliştirebilir. Yaptığı resmin iyi olmadığından dolayı sınıf panosuna asılmaması sonucunda öğrenci resim yapmayı reddedebilir.

Cezanın ikinci bir etkisi ise model olma gücüdür. Öğretmen sınıfta önemli bir kişiliktir. Öğretmenin yaptığı bütün davranışlar sınıf tarafından dikkatlice izlenir ve benimsenir. Öğretmenin sınıfta bir öğrencisini ser bir şekilde cezalandırması diğer öğrenciler tarafından model kabul edilerek , iletişim ve etkileşimlerinde öğretmeninin gösterdiği davranış biçimi izlenebilir.
Örneğin,  anne ve babanın büyük çocuğu yüksek sesle azarlayıp eleştirmesi sonucunda, bu çocuk küçük kardeşlerine anne-babasından gördüğü davranışın aynısı gibi davranabilir.

Cezanın üçüncü etkisi ise bağışıklık kazanmasıdır. Cezanın tekrarı birey üzerinde düzeltici etkisini kaybedebilir. Diğer bir deyişle ceza ilk uygulandığında bireye verdiği rahatsızlığı daha sonraki denemelerde vermeyebilir.
Örneğin, hayvanlar üzerinde yapılan deneylerde, hayvana verilen her şokta, verilen şoka karşı duygusal duyarlılığın azaldığı gözlemlenmiştir. Öğrencilerin istenmeyen davranışları yaptıklarında, aldıkları her cezanın  etkisinin bir öncekine göre azalması ve öğrencinin bunu bir ceza olarak algılamayıp, yaşamın bir parçası gibi görmesidir.22

2.Ceza vermede uyulması gereken ilkeler

Araştırmalarda ve öğretmenlerin uygulama deneyimlerinde eğitim sürecinde ceza yönteminin sınıfı kontrol etmeleri  ve yönetmede olumlu etkileri olduğu görülmektedir.  Ancak, eğitim sürecinde cezanın uygulanması sorunun çözümüne yardım ederken başka sorunlara da neden olmaktadır. O halde cezanın istenmeyen sonuçlar doğurmamamsı için öğretmen dikkatli olmak zorundadır. Cezanın uygulanmasında şu ilkeler dikkate alınmalıdır :

1.Cezaya olabildiğince az başvurmak.
2.Ceza nedenini açıklamak
3.Öğrenciye alternatifler sunarak öğrencinin pekiştireç kazanması sağlamak
4.Eğer olanaklıysa istenmeyen davranışı istendik davranış haline getirmek
5.Fiziksel cezayı kullanmaktan kaçınmak
6.Sinirli olunduğu zaman cezaya baş vurmamak
7.İstenmeyen davranışın bitimini beklemeden hemen başında cezalandırmak